مقال للكاتبة العراقية سارة السهيل باللغه الكرديه

گەشتەكەم بۆ قوڵایی كوردستان

سڤیل: سارا تاڵب سوهەیل

پەیوەندی عەرەب بەكوردەوە تازە نییە، بەڵكو ریشەی لەقوڵایی مێژوو دایە، خودا لەرووی جوگرافیاوە بەیەكیەوە بەستووینەتەوە، بەڵام مێژوو و ئاین و بەرژەوەندی و چارەنووسی هاوبەش لەهۆكارە جوگرافیەكەش بەهێزترن، جەنگە ئیسلامیەكانیش گەواهیدەر بوونە لەسەر رۆڵی كوردەكان لە "حوتەین" و "عەین جالووت" و هی تریش.
زمانی كوردی سەر بەگروپی زمانە ئێرانییەكانە، كە لقێكە لەزمانە هیندۆ ئەوروپیەكان و كۆمەڵێك زمان دەگرێتەوە، لەوانە كوردی و فارسی و ئەفغانی و تاجیكی، كە سەر بەهەمان خێزانی زمانەوانین. زمانی كوردی زمانی ئارییە، لەهەرە ناسراوترین شێوەزاریشی، شێوەزارەكانی كرمانجی و سۆرانیە. كوردەكان ژمارەیان لە 30 ملیۆن كەس زیاترە و لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دابەش بوونە، نزیكەی 16 ملیۆن لەتوركیا و 8 ملیۆن لەئێران و 4 ملیۆن لەعێراق و 2 ملیۆن لەسوریا و لوبنان.
لەجوگرافیای كوردستاندا جوانترین دیمەنێك كە بیبینیت، دیمەنی ئەو چیا بەرزانەیە، كە لەهەموو ناوچەكانی كوردستان بۆ ئاسمان بەرزبوونەتەوە، زنجیرە چیای بەیەكەوە بەستراون و لەنێوانیشیاندا دەشت و دۆڵی پڕ سەوزایی هەیە، كە رەنگەكانیان لەنێوان سەوزی تۆخ و زەردی درەوشاوە دایە، وەك بەرگێك خوا بەباڵای ئەو وڵاتەیدا كردبێت و رازاندبێتیە، كە سروشتێكی جوان و دەستلێنەدراوی هەیە، خەڵك دەستیان بۆ ژینگە نەبردوە، ئەو هەرێمە هەر بەپاكیەتی ماوەتەوە، بێ ئەوەی باڵەخانەی مەزن و دوكەڵی كارگە و كارخانەكان بیشێوێنن.
لەزۆربەی كاتەكاندا، كە تۆ ئۆتۆمبێلەكەت لێدەخوڕیت، بۆنی گوڵ و گوڵزار و دارودرەخت بەلوتدا دەچێت، ناچار دەبیت ناوە ناوە بوەستیت و لەجوانی و سەرنجڕاكێشی ئەو دیمەنە سروشتیانە رابمێنیت. هەرە جوانترین گوڵیش، كە بەرەنگە سوورە جوانەكەی سەرنجی راكێشابم، ئەو گوڵەیە كە بەكوردی "گوڵاڵە"ی پێ دەڵێن.
بەڵام لەهەندێك شوێندا دێهاتی چۆڵ و داڕماو بەرچاو دەكەون، پرسیارم لە "مونیرە خان" سەرۆكی شارەوانی دوكان كرد، توشی شۆكی كردم، كاتێك پێیگوتم، كە لەو ناوچەیە 168 گوند روخێندران و خەڵكەكەشی بەماڵ و ئاژەڵ و دارودرەختەوە بەهۆی چەكی كیمیاوی لەناوچوونە، كە رژێمی پێشوو لەدژیاندا بەكاری هێناوە. بەڵام ئەوەی جێگای شانازی بوو، بەهێزی رۆڵی ئافرەتە لەهەرێمی كوردستاندا، خاتوو مونیرە یەكێك بوو لەو ئافرەتە كوردانەی پۆستێكی گرنگی پێ سپێردرابوو. ئافرەتی كورد خەباتی زۆری كردوە لەپێناوی مافەكانی و لەپێناو نیشتیمان و فیكر و بیروباوەڕیدا. یەكەم ئافرەت لەعێراقدا لەسێدارە درابێت، لەیلا قاسم بوو لەساڵی 1974، یەكەم ئافرەتیش كە زیندانی كرابێت، نەسرین رەزا بووە لەساڵی 1960، كە بەرپرسی بزووتنەوەی كوردی بووە لەكەركوك. بەرلەوانیش خاتوو حەپسەخانی نەقیب لەساڵانی بیستەكانی سەدەی رابردوودا لەئافرەتە پێشەنگەكانی ناوچەكە و فەرمانڕەوای هەڵەبجە و شارەزوور بووە، بەرلەمیش خاتوو خانزاد فەرمانڕەوای میرنشینی سۆران بووە، لەدەوروبەری ساڵانی 1869 لەسەردەمی سەفەویی و عوسمانیەكاندا، بەمەش كوردستان لەرووی پێدانی رۆڵ و پێگە و گرنگی بەئافرەت بەماوەیەی زۆر پێش ئەوروپا و ئەمریكاش كەوتووە.
لەگەڵ ئەو نەهامەتی و زەحمەتیە زۆرەی ئافرەتی كوردی لەكاركردنی گشتیدا دەیبینێت، بەڵام دەسبەرداری سروشتی مێینەی خۆشی نەبووە، بەخەسڵەت و تایبەتمەندی ژینگە رۆشنبیرییەكەیەوە، ئەمەش لەدروستكردنی پۆشاكی كوردی ئافرەتان بەدیار دەكەوێت، كە لەجوانترین قوماش دروست دەكرێت و جوانی و درەوشانەوەیەكی زیاتر بەئافرەتی كوردی دەبەخشێت، بەجۆرە درێژەكەی جلە كوردیە تایبەتیەكانیانەوە وەك شاژنێك دەردەكەون، بەڵام ئەو جۆرەیان، كە سەردەستی درێژ و رەنگاورەنگە، ژنی كورد وەك تاوسێكی جوان دەردەخات، كە بەلەنجەولار و نازەوە رێبكات.
حەزم كرد چۆنیەتی دروستكردنی خشڵ و هونەری زێڕنگەری لەكوردستان ببینم، خۆم كرد بەدوكانی زێڕنگرێكدا، زۆر جۆری خشڵ و زێڕم بینی، كە دەسكردی ناوچە جۆربەجۆرەكانی جیهانی عەرەبی بوون، كاتێكش پرسیارم كرد، كە بۆچی دەسكردی كوردستانی دیار نیە و لای نیە، گوتی بەپێی داخوازی دروستی دەكەین، ئەوەی داوای بكات و بتوانێت دەسحەقەكەی بدات، ئینجا خێرا چەند پارچە زێرێكی دەسكردی خۆی نیشاندام و پێشی وتم، ئەمە تەنیا لەئافرەتانی قەشەنگی وەك تۆ دەوەشێتەوە.
من لەكوردستان لەشوێنێك دەمامەوە ناوی "دوكان" بوو، كەشوهەوای لەبار و بینینی ئەو دیمەنە دڵڕفێنانە هەموو هێز و وزەی بیر و تێڕامانی لەناخمدا وروژابوو، شوێنەكەم كەوتبۆوە سەر دەریاچەیەك و لێیەوە لەو بەخششە خوایەم دەڕوانی، كە بەو ناوچەیەی بەخشیبوو. كاتژمێر و نیوێك لەسلێمانیەوە دوور بووین، ئەوێش پڕ لەبازاڕ و فرۆشگابوو. لەگەڵ هەموو ئەمەشدا پرسیارێك بەردەوام لەمێشكمدا دەخولایەوە، چۆن ئەو هەرێمەی خوا چەندەها نیعمەتی جوانی پێبەخشیوە، كەچی هیچ كات ژیانێكی ئارامی بەخۆیەوە نەبینیوە؟
بەوەی كە حەزم لەكەلتووریی گەشت و رۆشتنە، هەوڵمدەدا هیچ شوێنێك نەمێنێت، كە نەیبینم و نەیدۆزمەوە و لەبارودۆخی سیاسی و ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووریی و كشتوكاڵی و پیشەسازی و بازرگانی تێنەگەم. لەبازاڕەكاندا بەدوای شتێكدا نەدەگەڕام كە بیكڕم، بەڵكو بەدوای سروشتی پیشەسازی و دەسكردی ئەو هەرێمەدا دەگەڕام، بەوەی پێی بەناوبانگن، چەند جۆرێك بەرماڵ و راخەری جوانم بینی، كە بەداوی حەریر و نەخشی جوان نەخشێنرابوون، لەوێنەی كەسایەتی و ئاژەڵ و نەخش و زەخرەفەی رۆژهەڵاتی، بەرەنگە سەرنجڕاكێشەكانیانەوە، ئەوەی تێبینیم كرد، كورد رەنگی سوور و زەردی زێڕینی لەهەموو رەنگەكانی تری لا جوانترە. هەندێك جۆری بەرماڵیشم بینی، كە كوردەكانی ئێران چنیبوویان، هەندێكیشان كوردەكانی عێراق دروستیان كردبوون، نەمتوانی خۆم بگرم و پارچەیەكی هونەری جوان و راخەرێكی قەشەنگم كڕی، كە ماڵەكەمی پێ بڕازێنمەوە.
پاشان بەدوای قەیماغی كوردیدا گەڕام، كە لەهەموو جۆرە قەیماغێكی تر لەجیهاندا جیاوازە، هەرچەندە قەیماغی توركی ناوبانگی دەركردبوو، بەڵام لەبنچینەدا قەیماغی عێراقی و كوردی هەر باشترین جۆری قەیماغن، خزمەكانم لەعێراقەوە دەیانهێنایە عەممان، من زۆر چێژم لەو قەیماغە و هەنگوینی پاكی چیاكان وەردەگرت. لەكوردستانیشدا خواردنم نانی تەندوور و قەیماغی تازە و هەنگوینی سروشتی چیاكان و گوێز بوو. ئەوەی پێی سەرسام بووم، بەردەوام لەفڵان دكتۆر و زانا و خەڵكی شارەزایی كوردەكانیشەوە گوێم لێدەبوو و دەمخوێندەوە، كە گوێز مێشك بەهێز دەكات و چارەسەری نەزۆكیە و جەستەی مرۆڤیش تۆكمە دەكات.
هیچ یادوەرییەكی ئەو هەرێمە جوانەم بیرناچێتەوە، كە لەئاوەكەیم خواردۆتەوە و لەگەڵ خەڵكە باشەكەی ژیاوم، ئەو خەڵكانەی كە میواندۆست بوون. بەهای لێبووردەیی و خۆشەویستی بەرفرەوان لەنێویاندا بەرز دەنرخێنم، لەوەش زیاتر، هەموو ئەو خەڵكانەی دەچنە ناویان وەك خۆیان تەماشا دەكەن، هەرچەندە ئەوان لەسایەی رژێمی سیاسی پێشوودا زۆر چەوسێندراونەتەوە، بەڵام ئەمە كاریگەری لەسەر خۆشەویستی و پەیوەندی بەتینیان لەگەڵ دەوروبەریان نەبووە، بێ ئەوەی كەمترین رق و كینە دزە بكاتە نێو دڵیان، ئەوان زۆرباش جیاوازی لەنێوان خەڵكانی بێگوناح و گەلان و فەرمانڕەوا و زاڵمەكاندا دەكەن.
من زۆر بەختەوەر بووم، كە توانیم ئامادەی فیستیڤاڵێكی رۆشنبیری گەورە بم بەناوی "هەفتەی رۆشنبیری مەدا"، كە دامەزراوەی مەدا بۆ كاری رۆشنبیری و راگەیاندن بەسەرۆكایەتی مامۆستا "فەخری كەریم" سازی كردبوو، لەژێر چاودێری سەرۆكی هەرێم، تێكۆشەر مەسعود بارزانی. دەرفەتێكی گەورەشم بۆ رەخسا، كە لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی سەرۆكی عێراق جەلال تاڵەبانیدا ئامادە بم، كە ئێمە بەهۆی چاكی و خاكیبوون و مرۆڤدۆستیەكەی ناومان ناوە باوكی عێراقیەكان. لەوێ سەرۆك لەگەڵ مارشی عێراق "مەوتنی مەوتنی" هاتەژوورەوە، من خۆم بۆ نەگیرا و گریام، چونكە ئەمە یەكەم جارم بوو لەسەر نیشتیمانەكەی خۆم سڵاوی ئاڵا وەرگرمەوە و نیشتیمان بەرز و پیرۆز راگرم. كاتێك گوێم لەقسەكانی سەرۆك و كاردانەوەكانی بوو لەبارەی رۆشنبیران و رۆژنامەنوسان و داهێنەران، زۆر خەمبار بووم بۆ بارودۆخی راگەیاندنی عەرەبی، كە وێنای راستەقینەی خەڵك و بارودۆخ و فەرمانڕەواكان و وڵاتان ناگوازنەوە، لەگەڵ زاڵم بە ئینسافە و زوڵمیش لەخاوەن حەق دەكات. بەڵام بێگومان هەشن كە راستی دەڵێن، زۆر لەدەزگا راگەیاندنەكان میسداقیەت و راستگۆیی و رێزی خۆیان هەیە. من زۆر خۆشحاڵ بووم كە گوێم لەسەرۆكەكەمان بوو دەیگوت دڵنیا بن و ئارام سەر بخەنە سەر سەرین، عێراق یەكچارچەیە و هەر بەیەكپارچەیش دەمێنێتەوە، هیچ بیرۆكە و ئاماژەیەكیش لەبارەی دابەشكردنی عێراق قبوڵ ناكەین. ئەوكات سەردەمی پێشووترم بیردەكەوتەوە و لەگەڵ خۆمدا دەمگوت هەرێمی كوردستان لەقۆناغی پێشووتردا تەواو لەعێراق جیاببوویەوە و وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ بوو، بەڵام ئێستا كە جارێكی تر عێراق یەكخراوەتەوە، هەرێمی كوردستانیش بۆتە بەشێكی سەرەكی عێراق و دەستوور و هەموو یاساكانی عێراق دەیگرێتەوە، بەڵام هەر وەك ویلایەتێكی فیدڕاڵی دەمێنێتەوە، كە نمونەی دیموكراتیەتێكە مێژوو گەواهی بۆ دەدات.
ئەوەی ئومێدی لەدڵی مندا بەهێزتر دەكرد، سەركەوتنی دیپلۆماسیانە و لێهاتووی سەرۆكی عێراقی بوو لەرازیكردنی زۆرینەی ئەو وڵاتانەی قەرزیان بەسەر عێراقەوە هەبوو، كە لەمافەكانی خۆیان خۆشبن، ئەمەش هەنگاوێكی سەرەكیە و پرۆسەی بنیاتنانەوە و ئاوەدانكردنەوەی عێراق خێراتر دەكات.
لەماوەی مانەوەم لەهەرێمی كوردستاندا زۆر راستیم بینی، كە راگەیاندنەكان خۆیانی لێ گێل دەكەن و بڵاوی ناكەنەوە و زەقی ناكەنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا كە گرنگن بۆ روونكردنەوەی هەنگاوەكانی گەشەپێدانی پراكتیكی لەناوخۆی عێراقدا، لەو راستیانەش بڕی موچەی فەرمانبەرانە، كە دووقات بووە و تێكڕای داهاتی نیشتیمانیش بەبەراورد بەساڵی پار زیاتر بووە.
لەرێگای گەڕانەوەدا شۆفێری ئۆتۆمبێلەكە ئاماژەی بۆ شاخێكی زۆر مەزن و جوان كرد و گوتی مامۆستا سارا ئەم چیایە چیای تۆیە، من لەمەبەستەكەی تێنەگەیشتم، لەبەرامبەر شاخەكە وەستاین و دابەزیم تەماشایەكی خێرای بكەم، بەڵام نەمتوانی زوو چاومی لەسەر هەڵگرم و ماوەی یەك كاتژمێر بەدیاریەوە دانیشتم و بیرم لێی دەكردەوە. چیاكە بەناوی "سارا" بوو، سارا ناوێكی زۆر خۆشەویستە لەكوردستان، چەندین لادێ و ناوچەی گەشتیاری و خواردنگا و شوێنی تر هەن بەناوی ساراوە، بەڵام چیای سارا هەرە مەزنترین و جوانترینیان بوو، بەسەرهاتەكەشی چیرۆكێكی رۆمانسی جوان بوو و بۆنی مێژووی كۆن و سەردەمی سوارچاكانی لێدەهات. شا محەمەد یا وەك كوردەكان پێی دەڵێن "میر محەمەد" هاوسەرێكی قەشەنگی بیانی هەبوو ناوی سارا بوو، زۆر خۆشی دەویست و خەڵكیش خۆشیان دەویست، لەبەر نەرمونیانی و چاكەكاریی و لێهاتوویەكەی، ئەم چیایەش وەك گەواهیدەرێك بۆ رۆمانسیەتی شازادە محەمەد ماوەتەوە، كە چیرۆكەكەی بە سەرتاسەری وڵاتدا بڵاو ببوویەوە. ئەو میری سۆران بوو و پەیماننامەیەكی لەگەڵ "محەمە عەلی" لەمیسردا هەبوو، كە پەیماننامەیەكی ناسراوە، بۆ پەلاماردانی عوسمانیەكان لەسوریا. هەروەك میر محەمەد بەزیرەكی و ئیرادەی بەهێز و سووربوون و سەخاوەت ناسرابوو، هەر ئەو قەڵای"نایج" و سێ تاوەرەكەی لەرەواندوز دروست كرد، كە دەرگاكەی واڵابوو بۆ هەموو میوانان و جێبەجێكردنی داخوازیەكانیان یا ئەو كەسانەی سكاڵایان دەبوو، یەكەمین كەسیش بووە لەناوچەكە كە دراوی تایبەتی هەبووە، جیاواز لەوەی عوسمانیەكان. ساڵی 1881 خۆی وەك میر و فەرمانڕەوایەكی سەربەخۆ راگەیاند، بەڵام دوای ئەوەی هێزەكانی عوسمانیەكان كوردستانیان داگیركرد، میر محەمەد بەدیل دەگیرێت و رەوانەی ئەستەنبۆڵ دەكرێت و لەوێدا بەفەرمانی سوڵتان مەحمودی دووەم دەكوژرێت، ئەمەش بەفێڵی عوسمانیەكان بوو، كە رەشید پاشا پێی هەڵسا و خیانەتێكی قێزەوەن بوو.
چەند وشەیەكی كوردیش فێر بووم وەك "سوپاس"، "برسیمە"، "گەرم"، "هێڤی"، "خەبات". ژیانی حیزبایەتی لەكوردستان زیندووییەتیەكی كارای تێدایە، لەسەرووشیانەوە پارتی دیموكرات و یەكێتی نیشتیمانین و ئینجا حیزبەكانی تر هەن. گەلی كوردی ساڵانێكی درێژ لەمێژووی خۆیدا نەهامەتی زۆری ستەم و زۆرداری چەشتووە، یەكەم شێوەی چەوساندنەوەش لەدژیاندا ئەنجام دراوە، كۆچپێكردنی زۆرەملێی 700 هەزار كورد بووە لەزێدی خۆیان و نیشتەجێكردنیان لەو ناوچە و یەكە تایبەتیانەی حكومەت بۆی دیاری دەكردن، لەگەڵ نەشیاوی ئەو شوێنانە بۆ ژیانی خەڵكەكە، لەژێر چاودێری سەربازیشدا دەبوون، بەم شێوەیە كوردەكان زەحمەتی و مەینەتی زۆریان چەشتووە، ئەم ناوچانە هاوشێوەی ئەو دێهاتە ستراتیجیانە بوون، كە ئەمریكیەكان لەماوەی جەنگی ڤێتنامدا دروستیان كردبوون، بەڵام ئەو خەڵكە كوردانەی دەربەدەركراون ژمارەیان كەم نیە، بەڵكو ناوچەكەیان هێندەی رووبەری تەواوی لوبنان دەبێت، چەندین لادێ لەسنوری پارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و هۆك و موسڵ چۆڵكراون و بەشێكی زۆریشیان سوتێنراون و رووخێندراون.
بەڵام چەوساندنەوەی هەرە گەورە دژ بە كوردەكان تاوانی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویە، كە لە 16ی ئاداری 1988دا رژێمی پێشوو لەهەڵەبجە بەكاری هێناوە و فڕۆكەكانی گازی ژەهراوی وەك خەردەل و سیانید و جۆری تری ژەهراویان لەدژیاندا بەكارهێنا و لەماوەی چەند خولەكێكدا 5 هەزار كەس لەئافرەت و پیر و منداڵ كوژران، من سەردانی ئەو ناوچەیەم كرد و وێنە و دیكیۆمێنتەكانم بینی، فرمێسك رشتن تەنانەت فرمێسكی خوێنینیش بەس نەبوو بۆ بینینی ئەو تاوانە قێزەونەی كە هیچ بیانوویەكی بۆ نیە، هیچ بیانویەك بۆ كوشتنی بەكۆمەڵی خەڵكی بێتاوان بەو شێوە نامرۆڤانەیە نییە.
بەهەندێك لەلادێكاندا تێپەڕ بووم، دەمبینی هەندێك لەجوتیاران كشتوكاڵ دەكەن و ماڵات بەخێو دەكەن، ئەمانە چ گوناهێكیان هەیە؟ چ مەترسیەك لەسەر حكومەت دروست دەكەن، كە هێز و چەك و تفاقی هەیە، زۆر لام سەیرە خەڵكانێك هەوڵی بیانوو هێنانەوە بۆ ئەو تاوانانە دەدەن.
خانمە ئەدیبی عێراقی تایبەت بۆ (سڤیل) نوسیویەتی